WYTWÓRNIE WARSZAWSKIE  

​

fotografie eksponatów ze zbiorów Muzeum Domków Lalek, Gier i Zabawek

​

​

Celuloidowe taśmy oraz rzutniki „Żuk” produkowała „Wspólna Sprawa” w Zakładach Fotofilmowych w Warszawie, przy ul. Stalingradzkiej 20 (tak przemianowano w 1952 r. część ul. Jagiellońskiej), a później na ul. Pańskiej 57. Zanim powrócimy do bajek, opowiemy o historii ich producenta.

​

„Wspólna Sprawa” Inwalidzka Spółdzielnia Emerytów Nauczycieli powstała w 1952 r. w Warszawie na bazie trzech zlikwidowanych spółdzielni: Polskiej Agencji Oświatowej, Samopomocy Nauczycielskiej oraz Spółdzielni Wydawniczej „Res”. Prezes tej ostatniej – Antoni Wiącek – został jednym z założycieli „Wspólnej Sprawy”. Antoni Wiącek (1897-1975) przed wojną był nauczycielem, urzędnikiem ministerialnym, wydawcą, działaczem ZNP. W czasie wojny działał w konspiracji w Warszawie i w Zamościu. We „Wspólnej Sprawie” pracował do emerytury. Współzałożycielka spółdzielni - Aleksandra Dargielowa (1890-1959) została prezeską zarządu, a wiceprezesem – Stanisław Krupka (1900-1977).

​

Aleksandra Dargiel ps. „Teresa” przedwojenna nauczycielka, działaczka oświatowa, współautorka elementarza „Chcę czytać”, w czasie okupacji kierowała jednym z biur Rady Głównej Opiekuńczej, a od 1943 r. dodatkowo referatem dziecięcym utworzonym w ramach Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Zadaniem referatu było zapewnienie schronienia i pomocy żydowskim dzieciom. Dargielowa opracowała kierunki działania, następnie przekazała obowiązki Irenie Sendlerowej.

​

Stanisław Krupka, również nauczyciel, działacz ruchu ludowego, był wiceprezesem we „Wspólnej Sprawie” do 1963 r. Decydował o przyjmowaniu pracowników, dając możliwość zarobkowania opozycjonistom, osobom represjonowanym, więźniom politycznym oraz ich rodzinom. O wielu z nich moglibyśmy snuć odrębne opowieści, ale ze względu na ograniczoną objętość tekstu wymienimy tylko kilka nazwisk.

​

Warto wspomnieć o wybitnym poecie – Zbigniewie Herbercie (1924 -1998), który odszedł z „Tygodnika Powszechnego”, kiedy ten został przekazany PAX-owi, gdyż redakcja odmówiła zamieszczenia nekrologu Stalina. Herbert, absolwent ekonomii, prawa i filozofii, pracował we „Wspólnej Sprawie” przez kilka miesięcy w latach 1953-1954 jako kalkulator-chronometrażysta. Nie wiadomo, co dokładnie należało do jego obowiązków, ale wnioskując z etymologii nazwy stanowiska, pewnie mierzył czas potrzebny na wykonanie jakiejś czynności. Potwierdzają to przypuszczenie także fragmenty z „Dziennika 1954” Leopolda Tyrmanda. Według Tyrmanda, Herbert nie mógł znieść, że od postawionych przez niego cyfr zależy czy zjedzą posiłek „ludzie, którzy niegdyś czytali na głos Pindara, Kochanowskiego i Byrona”, a którzy dożywają swych dni o jednym posiłku na dobę, w najlichszym obuwiu i strzępie okrycia na zimę”. Herbert, zatrudnianie starych nauczycieli przy klejeniu pudełek czy struganiu drewnianych żyraf postrzegał jako „dno upodlenia i nędzy”, dlatego porzucił stanowisko chronometrażysty.

​

Inaczej widzieli swoją sytuację sami pracownicy, dla których możliwość zarobkowania we „Wspólnej Sprawie” często była w ówczesnej rzeczywistości swoistym azylem, jedyną szansą na utrzymanie siebie i rodziny. Zapewne należeli do nich zwolnieni z więzień na mocy amnestii w 1956 r. Wśród nich byli pierwsi pracownicy Wydawnictwa Oświatowego, jak Zygmunt Augustyński (1890-1959) redaktor wydanej w 1957 r. „Antologii polskiej poezji podziemnej” czy Genowefa Cergowska, również prześladowana i więziona za działalność polityczną. W tym wydawnictwie zatrudniona była też Wanda Krahelska-Filipowiczowa (1886- 1968). W 1942 r. wspólnie z Zofią Kossak utworzyła Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty. W 1967 r. została uhonorowana tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.

​

W spółdzielni pracowali także żołnierze AK, uczestnicy powstania warszawskiego, prześladowani w komunistycznej Polsce. Wspomnimy tylko o Marii Bauer ps. „Renata”, „Mama”, której męża zamordowano w Kozielsku, a ona wraz z córką przez cały okres wojny i okupacji działała w konspiracji. Aresztowana przez UB w 1950 r. została skazana na 15 lat więzienia, zwolniono ją wskutek amnestii w 1956 r.

​

W ciągu lat istnienia spółdzielni zmieniały się: jej nazwa, adres, zakres działalności. W latach 60. funkcjonowała, jako Spółdzielnia Inwalidów Nauczycieli i Emerytów (SINE). W 1969 r. wykreślono obie nazwy i dokonano wpisu w Urzędzie Patentowym: Wydawniczo-Oświatowa Spółdzielnia Inwalidów „Wspólna Sprawa” (WOSI). Wiązało się to z zawężeniem i ukierunkowaniem jej działalności, gdyż była przedsiębiorstwem wielobranżowym – produkowała opakowania, zabawki i gry, prowadziła usługi archiwistyczne, handlowe, pracownie rękodzieła artystycznego, organizowała kursy językowe. Szereg zakładów przekazano innym firmom, a kursy językowe „Lingwiście”. Zasadniczym profilem pozostała działalność wydawniczo – oświatowa.

​

„Wspólna Sprawa” wydawała literaturę piękną, podręczniki dla uczniów i nauczycieli, pomoce dydaktyczne – teki z ilustracjami zabytków, parków narodowych, zwierząt. Oddzielną grupę stanowiły kolorowanki, książeczki, komiksy dla dzieci, np. seria o Gapiszonie Bohdana Butenki. W asortymencie były też różnego typu łamigłówki, układanki, domina.

​

Spółdzielnia była też dużym producentem gier planszowych, zarówno znanych od lat, jak i nowości. Wymienimy tytuły kilku z nich: „Chińczyk”, „Warcaby”, „Gra o kartę rowerową”, „Gościniec”, LASCA, „Na orbicie”, „Wesoły berek” czy "Cyrk".

​

Warto wspomnieć, że w 1977r. jako pierwsza w Polsce wydała Polskie Szachy Heksagonalne w nakładzie aż 100 tysięcy egzemplarzy. Była to tania wersja z naklejonymi na plastikowe sześciokąty rysunkami figur. Grę wymyślił w 1929 r. lord H. D. Baskerville, a następnie w 1939 r. ulepszył ją radziecki geolog I. Szafran, ale nie stała się popularna. Dopiero wersja opracowana w 1953 r. przez Władysława Glińskiego – Polaka mieszkającego w Anglii, byłego żołnierza Armii Andersa – zyskała uznanie w latach 70, w Wielkiej Brytanii i Polsce, a następnie w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i innych krajach.

​

Znanym produktem „Wspólnej Sprawy” są taśmy z bajkami, od których zaczęliśmy dzisiejszą opowieść. Początkowo celuloidowe, następnie z niepalnej folii, zawierały kilkanaście klatek z utrwalonymi rysunkami i krótkimi podpisami. Czasem jedna bajka była w kilku częściach, na dwóch, trzech kawałkach taśmy. Brzegi taśmy były perforowane, aby całość mogła się przesuwać w rzutniku. Same bajki, początkowo czarno-białe, z czasem nabierały coraz więcej kolorów. Przechowywało się je w oryginalnych plastikowych pojemniczkach z naklejkami z tytułem. Ich tematyka była bardzo różna. Najczęściej adaptowano znane dzieła literatury pięknej dla dzieci, zarówno zagranicznych, jak i polskich autorów. Były wśród nich baśnie Andresena, „Pinokio”, „Alicja w krainie czarów”, legendy warszawskie oraz wiele, wiele innych. Niewątpliwie ich największą wartością była szata graficzna. Tworzyli ją artyści prezentujący różne style i szkoły. Byli wśród nich znani graficy ilustratorzy, jak Danuta Imielska-Gebethner, Kalina Zarzycka, Czesław Wielhorski, Józef Kończak czy uczennica J. M. Szancera – Elżbieta Zubowska. Inni, jak Leon Moszczyński, byli związani z teatrami lalkowymi. Kolejni – Anna Hoffmanowa, Edward Musiałowicz – to scenarzyści, scenografowie, reżyserzy filmów animowanych. Baśniowe krainy wyobraźni utrwalone na taśmie tworzyli też znani malarze – Janusz Eysymont Marek Sapetto, wykładowca warszawskiej ASP.

​

Lista artystów współpracujących ze „Wspólną Sprawą” jest bardzo długa. Są na niej oczywiście również ci, którzy tworzyli słynną w świecie Polską Szkołę Ilustracji. Wspomnimy jeszcze tylko Jerzego Flisaka – wybitnego plakacistę, autora rysunków satyrycznych, redaktora graficznego „Szpilek” oraz człowieka – instytucję Zdzisława Witwickiego, redaktora artystycznego „Naszej księgarni”, twórcy niezapomnianych postaci krasnala Hałabały czy wróbelka Elemelka.

​

„Wspólna Sprawa” była bodajże największą spółdzielnią pracy w Polsce. Pod koniec lat 70. zatrudniała ponad 800 osób.

​

Na początku lat 80. aktywnie działała we „Wspólnej Sprawie” NSZZ „Solidarność”. Jej członkowie byli internowani bądź rozpracowywani przez służby SB. Można powiedzieć, że w pewnym sensie historia zatoczyła koło, gdyż podobnie jak w latach 50. wśród zatrudnionych byli represjonowani przedstawiciele opozycji.

​

Przez cały okres istnienia „Wspólna Sprawa” była zrzeszona w Centrali Spółdzielni Inwalidów. Jak setki innych spółdzielni, nie tylko inwalidzkich, nie przetrwała okresu transformacji gospodarczej. Pozbawiona zamówień z centralnych hurtowni, najwyraźniej nie była w stanie zawalczyć o klienta np. w przypadku gier – z wydawcy planszówek stała się podwykonawcą.

​

Nie wiadomo, kiedy dokładnie zlikwidowano spółdzielnię, podobnie nie sposób ustalić, gdzie znajdują się jej akta.

Co ciekawe, kultowe taśmy z bajkami stały się nie lada atrakcją także dla następnych pokoleń, mimo, że w latach 80 kolorowe telewizory stały się codziennością. I dzisiaj, choć są to obrazy nieruchome i bez głosu, nadal budzą duże zainteresowanie dzieci. Może, dlatego że ich statyczność daje pewnego rodzaju wytchnienie i wyciszenie, a także pozwala uruchomić dziecięcą wyobraźnię…

 

Opracowanie tekstu: Alicja Sztylko

​

 

Tekst opracowany na podstawie źródeł archiwalnych, wywiadów-wspomnień, artykułu Andrzeja W. Kaczorowskiego „»Wspólna Sprawa« – azyl dla Zygmunta Augustyńskiego” oraz fragmentów "Dziennika 1954" L. Tyrmanda. Informacje o bajkach i rzutnikach można znaleźć na: Diafilm.pl

​

​