WYTWÓRNIE WARSZAWSKIE  

fotografie eksponatów ze zbiorów Muzeum Domków Lalek, Gier i Zabawek

 

 

Bronisław Mańkowski (1891-1991) był warszawianinem, inżynierem, absolwentem Wydziału Mechaniki na Politechnice Lwowskiej. Interesował się sztuką i zabawkarstwem, przyjaźnił się z artystami związanymi z Warsztatami Krakowskimi. Gdy w 1920 r. przy warszawskim Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej założona została Szkoła Zabawkarska, jej kierownictwo powierzono właśnie inż. Mańkowskiemu oraz dwojgu artystom malarzom – Aleksandrowi Grzybowskiemu i Marii Wertenstein. Wiadomo, że Bronisław Mańkowski już wówczas myślał o utworzenia fabryki, która pozwoliłaby „wyrugować niemiecką zabawkę z rąk dziecka polskiego”. W tym celu zbierał fundusze, a także opracowywał strategię funkcjonowania wytwórni, czego dowodzi obszerny artykuł jego autorstwa, zamieszczony w „Kurierze Ilustrowanym” z 1920 r. Publikacja zawiera wnikliwe omówienie wytwórstwa zabawek w innych krajach, oraz roztacza wizje rozwoju przemysłu zabawkarskiego w Polsce. Zdaniem Mańkowskiego należałoby w pierwszej kolejności pomyśleć o wdrożeniu produkcji zabawek z drewna i ozdób choinkowych z papieru, ze względu na dostępność materiałów, nieskomplikowaną technikę oraz tradycje tego typu zabawkarstwa w Polsce, a także realne możliwości eksportu. Przy tym Mańkowski podkreśla, iż „momentem przyciągającym klientelę, a tym samym dającym punkt oparcia przeciw świecidłom niemieckim, powinien być pierwiastek artystyczny, ze szczególnym uwzględnieniem sztuki ludowej”. Te zamierzenia wprowadzał przez lata w życie we własnej firmie „GNOM”.

 

„GNOM", Zakłady Przemysłu Zabawkarskiego Instrumentów Muzycznych i Drobnych Wyrobów Drzewnych, Spółka Akcyjna funkcjonowały w latach 1922-1939 w Warszawie przy ul. Zygmuntowskiej 8. Jak zapisano w statucie, założycielami spółki były trzy podmioty: „Gnom” Sp. z ogr. odp. Zakłady przemysłu zabawkarskiego i drobnych wyrobów drzewnych, Fabryka instrumentów smyczkowych Panufnik oraz Ludwik Heller. Dyrektorem został właściciel pierwszej wymienionej firmy, czyli wyżej przedstawiony inż. Bronisław Mańkowski. W 1922 r. rozpoczęto produkcję zabawek drewnianych. Z artykułów publikowanych w „Gazecie Handlowej” dowiadujemy się, że „Gnom specjalizuje się w zabawkach drzewnych o charakterze etnograficznym”. Podkreślano, iż zabawki te „dzięki artystycznemu opracowaniu projektów poszczególnych typów, oraz dzięki bogatemu zużytkowaniu motywów etnograficznych, budzą w duszy polskiego dziecka poczucie piękna”, a ponadto „różnią się diametralnie od krzykliwej i niegustownej niemieckiej tandety, jaką nasz rynek był zalewany”.

​

 

Oprócz klocków produkowano koniki na biegunach z figurką dziecka – jeźdźca, a także koguty na kółkach, kwokę z kurczętami na ruchomych listewkach, różne figurki zwierząt i ludzi, pajace, wózki, taczki, foremki do piasku, a wszystko bajecznie kolorowe, estetycznie i starannie wykonane. W Gnomie powstawały nie tylko zabawki. Miała miejsce tam „masowa produkcja stolarszczyzny budowlanej”, a specjalnością były „okna szwedzkie”, których setki zamontowano w powstającym w latach 30. osiedlu na Żoliborzu. W 1930 r. fabryka prezentowała właśnie okna, drzwi i klepki podłogowe na wystawie „Mieszkanie najmniejsze” zorganizowanej z inicjatywy grupy Praesens, skupiającej wybitnych architektów.

​

Zakłady „GNOM” wprowadzały na rynek produkty innowacyjne, o wysokich walorach estetycznych i użytkowych, dzięki współpracy z wybitnymi artystami i projektantami. Wspomniana wyżej Maria Wertensztajn vel Werten (1888-19490), wykształcona w Paryżu graficzka, malarka i ilustratorka, projektowała dla Gnoma zabawki, ale też plakaty i różnorodne materiały reklamowe. W 1939 r. wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie m.in. szkoliła rysowników Walta Disneya. Jej spuścizna artystyczna znajduje się w Muzeum Polskim w Chicago, a wśród niej także zabawki projektowane dla Gnoma oraz plakaty reklamowe firmy, które zapewne pozostały w Stanach po Światowej Wystawie w Nowym Jorku w 1939 r. Maria Werten jest także autorką obrazu przedstawiającego złotego konika na biegunach oraz siedzącego na nim chłopca w stylizowanym ludowym stroju. Co ciekawe, to jedyne dzieło sztuki, jakie udało się rodzinie Mańkowskich odzyskać z bogatej kolekcji utraconej podczas wojny. Wspomnieniami związanymi z tym obrazem podzielił się syn Bronisława Mańkowskiego, Zbigniew, który pamiętał, że obraz pełnił funkcję znaku towarowego fabryki, gdyż jeździł na różne światowe wystawy, jako reklama firmy ojca i jej sztandarowego produktu – zestawów klocków.

​

I tak, nieco okrężną drogą powracamy do głównych bohaterów naszej opowieści, czyli legendarnych klocków o nazwie handlowej BUDOWNICTWO „GNOMA”. W latach 1922-1923 wypuszczono na rynek pierwszą partię „Budownictwa” w ilości ok. 15 tysięcy egzemplarzy. Niestety, na temat ogólnej liczby wyprodukowanych przez firmę klocków brak nawet szacunkowych danych.

​

Kolejnym elementem legendy klocków są różne wersje okoliczności ich powstania. Według jednej z nich projekt klocków jest dziełem wybitnego artysty, architekta, profesora Stanisława Noakowskiego (1867-1928), któremu zakłady Gnom zleciły całościowy projekt zestawu, zaś sam profesor przyjął to zamówienie z chęcią. Według innej wersji Mańkowski opracował projekt techniczny klocków, a profesor stworzył jedynie projekty konstrukcji z gotowych elementów. Podobną wersję przekazywał w rodzinie sam Bronisław Mańkowski. Opowiadał, że wyprodukowane zestawy klocków nie sprzedawały się zbyt dobrze, toteż osobiście udał się na teren Politechniki Warszawskiej, aby prosić o pomoc prof. Noakowskiego - wówczas dziekana Wydziału Architektury. Profesor wzbraniał się przed współpracą, argumentując że sam nigdy nie był dzieckiem, nie ma dzieci i nie wie, jak do nich trafić. Jednak B. Mańkowski pozostawił w mieszkaniu profesora dwa największe komplety klocków. Kiedy wrócił po dwóch czy trzech tygodniach, zobaczył ułożone gotowe budowle. Podobno był to początek pięknej przyjaźni obu Panów.

Nie ulega wątpliwości, że dziełem prof. Noakowskiego jest wymyślenie sposobu wykorzystania klocków i opracowanie książeczki - instrukcji dodawanej do każdego zestawu, która jest kluczowym elementem sukcesu tej zabawki. We wstępie do owej książeczki czytamy: „przedsięwzięliśmy stworzyć polskie budownictwo dla potrzeb rozwojowych naszych dzieci, zużytkowując tu pomoc i rady zarówno pedagogów, jak i artystów, a przede wszystkim współpracę najkompetentniejszego w tym względzie znakomitego prof. S. Noakowskiego”.

​

Klocki „GNOMA” produkowano z najlepszej jakości drewna bukowego. Do sprzedaży trafiały ułożone starannie w drewnianych skrzyneczkach różnej wielkości, których odsuwane wieko ozdobione było ilustrowaną etykietą. Za podstawę powtarzającego się modułu klocków przyjęto sześcian o boku 22 mm. W największym zestawie umieszczono 205 klocków w 15 kształtach, ułożonych w trzech warstwach. Ilustrowana instrukcja, tzw. „wzornik”, ukazywała 48 projektów możliwych do ułożenia budowli w różnych stylach, w tym trzy opracowane przez B. Mańkowskiego, a pozostałe przez S. Noakowskiego. Stronę tytułową owej książeczki ozdobił rysunek, zapewne autorstwa Marii Werten, sądząc po charakterystycznych dla tej artystki stylizowanych motywach ptaków i roślin.

BUDOWNICTWO „GNOMA” prezentowano na wielu wystawach krajowych i światowych. Klocki w 1925 r. zdobyły medal na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Wzornictwa w Paryżu. Powojenne losy zakładu nie są znane, wiadomo jedynie, że CPLiA (dawna Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego) przez pewien czas sprzedawała zestawy klocków opatrzone swoim znakiem towarowym.

​

Na czym polega fenomen tej, z pozoru pospolitej, zabawki?

​

Gdybyśmy chcieli krótko ją scharakteryzować, chyba odpowiednim określeniem byłoby, iż zestawy „Budownictwa” łączą prostotę i piękno wykonania z możliwością kreatywnego działania, a przy tym mają walor edukacyjny, zapoznając młodych „architektów” z cechami charakterystycznymi dla różnych stylów i epok. „Budownictwo” okazało się genialną zabawką, mającą często wpływ na przyszłość bawiących się nią dzieci. Wielu architektów i konstruktorów wspominało, że wybrali zawód właśnie dzięki klockom Noakowskiego. Zresztą klocki te trafiły nie tylko do rąk dzieci, ale także do branżowych szkół i pracowni architektonicznych. O ich ponadczasowości może też świadczyć fakt, iż w latach powojennych kilkukrotnie umieszczano zdjęcia BUDOWNICTWA „GNOMA” na okładkach czasopism. Stały się też jedną z ikon polskiego dizajnu - znalazły się wśród „100 wybranych dzieł polskich projektantów” w interpretacji współczesnych ilustratorów, na wystawie prezentowanej w Budapeszcie w 2017 r.

Obecnie po zakładach Gnom nie pozostał żaden ślad w przestrzeni stolicy. Na Pradze, w miejscu gdzie mieściła się przed wojną fabryka - przy dzisiejszej Al. Solidarności – obecnie funkcjonuje parking. Niestety, niewiele przetrwało również jakichkolwiek informacji o wytwarzanym asortymencie, nie mówiąc o samych zabawkach, które są praktycznie nieosiągalne na rynku kolekcjonerskim. Jedyne znane egzemplarze zabawek Gnoma projektu Marii Werten przechowuje Muzeum Etnograficzne w Krakowie. Z kolei oryginalne komplety klocków znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie, w Muzeum Zabawek i Zabawy w Kielcach, a także w Muzeum w Łowiczu.

Na koniec jeszcze kilka słów o losach samej rodziny właściciela firmy Gnom. Janina i Bronisław Mańkowscy wraz z trzema synami mieszkali na Mokotowie w willi przy ul. Gimnastycznej 5. W tym domu, w czasie okupacji, dali schronienie dwóm młodym żydowskim kobietom, którym udało się przeżyć wojnę i które latami utrzymywały z rodziną Mańkowskich niezwykle serdeczny kontakt. Dwaj starsi synowie – Jerzy i Andrzej – zginęli w czasie powstania warszawskiego. Najmłodszy – Zbigniew – członek Szarych Szeregów był więziony w Forcie na Woli, a później w obozie w Pruszkowie. W 1986 r. rodzina Mańkowskich została uhonorowana przez Instytut Jad Waszem medalami Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, zaś sam Zbigniew Mańkowski pełnił do 2008 r. funkcję sekretarza zarządu „Stowarzyszenia Polskich Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”. To właśnie dzięki jego wspomnieniom można ocalić kilka wątków z mało znanej, pełnej luk, historii firmy prowadzonej przez ojca – wizjonera.

Opowieść Zbigniewa Mańkowskiego znajduje się na stronie: https://www.podkasty.inf/

 

Opracowanie tekstu: Alicja Sztylko

​

 

PS.Fenomen klocków Gnoma nadal trwa, a legenda ich powstania wciąż wzbudza zainteresowanie. Pamięć o polskiej „zabawce XX stulecia”, jak chyba można nazwać Budownictwo „Gnoma”, przywróciło Centrum Kultury Turystyki i Promocji Ziemi Łowickiej we współpracy z Galeria Browarna w Łowiczu, których staraniem wydano wierną kopię największego zestawu klocków Noakowskiego oraz reprint książeczki – „wzornika”.

 

Serdecznie dziękujemy dyrekcji Centrum Kultury Turystyki i Promocji Ziemi Łowickiej za przekazanie do zbiorów naszej placówki przepięknie wykonanej kopii klocków BUDOWNICTWO „GNOMA”.

​