WYTWÓRNIE MAZOWIECKIE  

​

fotografie eksponatów ze zbiorów Muzeum Domków Lalek, Gier i Zabawek

​

 

Podobnie, często trudno określić producentów lalek tkaninowych z czasów PRL, ale wiadomo, że większość modeli szmacianek z celuloidową twarzą zaprojektowano właśnie w Wawrze – w Spółdzielni Przemysłu Artystycznego i Dekoracyjnego SPAD. Spółdzielnia ta powstała w 1947 r. ze środków własnych członków. Jednym z inicjatorów jej założenia był Andrzej Bay ps. „Wilski”, (1894-1969) – człowiek o niezwykle bogatym życiorysie – porucznik Wojska Polskiego, przed wojną burmistrz Terespola, awansowany do stopnia majora polskiego ruchu oporu. Po wojnie używał nazwiska Andrzej Wilski. Spółdzielnię w Wawrze zakładał z myślą o miejscach pracy dla byłych członków AK – osób wówczas represjonowanych, ale i sam pracował tam aż do przejścia na emeryturę w 1965 r.

​

W wawerskiej spółdzielni opracowano i wprowadzono na rynek charakterystyczny typ tkaninowych lalek z celuloidową twarzą-maską. Niewątpliwie, duża w tym zasługa Krystyny Rosner, której w 1950 r. powierzono kierownictwo artystyczne spółdzielni. Wcześniej artystka współpracowała z Biurem Nadzoru Estetyki Produkcji, kierowała również Oddziałem Zabawek w Państwowej Fabryce Sztucznego Jedwabiu w Tomaszowie Mazowieckim. Do 1951 r. około 20 jej projektów zabawek tkaninowych zatwierdziły komisje BNEP i Cepelii.

​

Cepelia, jako organizacja zrzeszająca SPAD, czuwała nad odpowiednią jakością wyrobów, zorganizowała również kilka kursów doszkalających dla członków spółdzielni. Ci sami spółdzielcy, również z polecenia Cepelii, mieli obmyślić system „doprowadzenia ceny wyrobów do poziomu konkurencyjnych cen światowych”. Krótko mówiąc, lalki produkowane w Spadzie musiały mieć bardzo dobrą jakość, a jednocześnie niską cenę, aby znalazły nabywców na rynkach zagranicznych. Podjęto starania, aby usprawnić proces produkcji. Zaczęto stosować elektryczne krajalnice i mechaniczne wypycharki, jednak nadal większość etapów produkcji była wykonywania ręcznie, przy użyciu bardzo prostych narzędzi.

​

Krystyna Rosner opracowała wówczas sposób znacznie przyspieszający czas powstawania gotowych masek celuloidowych. Zamiast malowania pędzelkami detali twarzy lalek, zastosowano ich stemplowanie. Patyczki oraz główki gwoździ i szpilek zanurzone w farbie, służyły jako stemple do oczu, natomiast brwi i rzęsy stemplowano odpowiednio wygiętymi blaszkami.

​

W 1951 r. Wawer został włączony w granice administracyjne stolicy, dlatego spółdzielnię nazywano „warszawską”. Jednak na papierze firmowym, jeszcze w połowie lat 60 widnieje adres: Warszawa-Wawer, ul. Br. Czecha 13. Z kolei, adres na zachowanych metkach z okresu późniejszego to – Spółdzielnia Pracy „Spad” Warszawa, Płowiecka 76. Widać zatem, że nazwa zakładu uległa skróceniu.

​

Już na początku lat pięćdziesiątych popyt przerósł możliwości produkcyjne wytwórni, toteż nadwyżkę zamówień eksportowych skierowano do wrocławskiej „Plecionki” i spółdzielni „1 Maj” we Włocławku. „Warszawska spółdzielnia ma zresztą charakter pracowni prototypowej dla innych tego typu zakładów w kraju. Dostarcza im wzorów ok. 90% swojej produkcji i produkuje gotowe maseczki” – pisano w ówczesnej prasie.

​

W latach 70. rozszerzono produkowany asortyment, zaczęto wytwarzać różne gry czy zestawy do nauki haftowania, ale zachowały się o nich szczątkowe informacje.

​

Spółdzielnia dysponowała czterema oddalonymi od siebie budynkami, w których mieściły się: biura, magazyny, Zakład nr 1 oraz Zakład nr 2. Warunki pracy były, oględnie mówiąc, nienajlepsze. Panowała ciasnota – na dokumentalnych zdjęciach pracownice nikną wśród piętrzących się stert półproduktów i gotowych już lalek. W połowie lat 60. zatrudniano 330 osób, głównie kobiety, przy czym większość z nich nadal pracowała chałupniczo.

Całą produkcję – niemal pół miliona lalek rocznie – eksportowano za pośrednictwem Centrali Handlu Zagranicznego Varimex, a później i Coopeximu.

​

Wytwarzano bardzo różnorodne modele, zarówno realistyczne, jak i charakterystyczne, najczęściej zgodnie ze wskazówkami i gustami zamawiających. Lalki realistyczne w stylizowanych polskich strojach ludowych chętnie kupowano w krajach, gdzie były duże skupiska Polonii, np. w Stanach i Wielkiej Brytanii. Z kolei do Niemiec wysyłano lalki-klauny, do Holandii podróżowali marynarze i postacie bajkowe w typowych drewniakach, a do krajów skandynawskich – mikołaje i gnomy.

​

Lalki realistyczne w pierwszych latach produkcji miały proporcje ludzkiego ciała, mogły być ubrane w stroje typowe dla różnych stron świata lub zgodne z ówczesną modą. Większość z nich miała ubranka przyszyte na stałe, ale niektóre modele można było przebierać i czesać. Z czasem proporcje lalek uległy zniekształceniu, a nogi ich stały się niebotycznie długie.

​

Na początku lat 60. zamówienia eksportowe mocno zmalały. Jednym z powodów był fakt, iż w krajach Zachodu całkowicie zakazano stosowania celuloidu w zabawkach. W USA niszczono nawet zapasy magazynowe polskich lalek z celuloidową twarzą. Przykładowo, w Nowym Orleanie strażacy w 1967 r. spalili ich ponad tysiąc. Co ciekawe, kiedy amerykańscy kontrahenci zaprzestali zamawiania polskich lalek z celuloidową maską, dopiero wówczas trafiły one w niespotykanej dotąd skali również na krajowy rynek.

​

Od 1962 r. prowadzono w Polsce prace nad tworzywem na bazie PCV, które mogłoby zastąpić celuloid, aby sprostać światowym normom, a tym samym mieć możliwości eksportu. Od połowy lat 60. twarze-maski wytwarzano już z niepalnej folii – z winiduru z domieszką stilonu. Również inne materiały do wytwarzania lalek, np. wypełnienie trocinowe, zastępowano takimi, które topią się, ale nie palą.

​

Lalki zaprojektowane w Spadzie stały się naszym hitem eksportowym w czasach PRL. Miliony egzemplarzy wysłano do krajów Zachodniej Europy i USA. Sprzedawano je ze stemplem "Poland" na nodze lub/i naklejką "Made in Poland" na podeszwie bucika. Powstały też całe partie lalek wykonywanych na zamówienie, które oferowano z metkami włoskimi czy angielskimi. Przykładem może być londyńska firma Sutton&Sons (A.D. Sutton), która w latach 60. XX w. słynęła przede wszystkim ze sprzedaży lalek szmacianych.

​

Innowacyjny typ lalek, znany w świecie jako: "Polish Mask Dolls" lub "Face Mask Polish Dolls" – znajdował licznych naśladowców, a polskie wzory były kopiowane w różnych krajach, np. w Hong Kongu produkowano takie lalki jeszcze w latach 90, a lalczyne maseczki łudząco podobne do projektów wawerskiej spółdzielni można kupić do dziś w zagranicznych sklepach internetowych.

​

Opracowanie tekstu: Alicja Sztylko

​

 

Tekst opracowano na podstawie dokumentów archiwalnych i artykułów prasowych. Informacje o Andrzeju Bay pochodzą z bloga http://teresp.blogspot.com/.../andrzej-bay-burmistrz....

 

Dziękujemy Urząd Dzielnicy Wawer za ogromną pomoc w poszukiwaniach.

​

​