WYTWÓRNIE MAZOWIECKIE  

​

fotografie eksponatów ze zbiorów Muzeum Domków Lalek, Gier i Zabawek

​

 

Co ta historia ma wspólnego z zabawkami? Tora – nic, ale elementem wspólnym naszej opowieści jest własność Juliana Lewina – budynek młyna, w części którego do roku 1939 mieściła się bożnica i gdzie było miejsce Tory. W dawnym młynie Lewina, w czasach PRL i później, przez pół wieku, powstawały zabawki z drewna, tkanin oraz tworzyw sztucznych.

​

W budynku ulokowano Siedleckie Zakłady Przemysłu Zabawkarskiego Przedsiębiorstwo Państwowe, które rozpoczęły działalność w roku 1955. Nazwa ulicy zmieniona była wówczas na Janka Krasickiego, dopiero w latach 90 przywrócono przedwojenną nazwę – 10 Lutego. Nazwę zmieniały także zakłady, ale siedziba – młyn Lewina – pozostała ta sama przez cały okres działalności wytwórni zabawek.

​

Wkrótce po otwarciu zakładu opracowano i zastrzeżono w Urzędzie Patentowym znak towarowy z wizerunkiem żyrafy. W latach 70. na opakowaniach plastikowych modeli umieszczano już inny znak – w postaci stylizowanych liter.

Zatrudniono głównie kobiety, również jako chałupniczki. Podstawowym profilem produkcji były zabawki z drewna stolarskiego i toczonego – wszelkiego rodzaju klocki, huśtawki, konie na biegunach, zwierzęta na drewnianych podwoziach, a także zabawki z tkanin. Początkowo wytwarzano także lalki wypychane i choć w połowie lat 60. już nie figurowały w asortymencie, zakład wśród okolicznych mieszkańców miał przez lata zwyczajową nazwę „Lalki”.

​

50% ogólnej produkcji eksportowano, ale też duża część zabawek trafiała na rynek krajowy. Któż w PRL nie znał dziecięcych huśtawek z drewnianych elementów i lin, które zawieszało się na hakach umocowanych w futrynach drzwi?

​

Zabawki z tkanin wypychano trocinami, sianem lub wełną drzewną, przy czym była to głównie praca ręczna, również ręcznie czyszczono i malowano elementy drewniane. Toteż, kiedy na początku lat 60. Komisja Ogólnobranżowa Przemysłu Zabawkarskiego opracowała program rozwoju przemysłu zabawkarskiego, Siedleckie Zakłady Przemysłu Terenowego w Siedlcach – taka była wówczas nazwa zakładu – otrzymały szereg poleceń.

​

Dotyczyły one przede wszystkim zmechanizowania i unowocześnienia produkcji, co wiązało się z koniecznością zakupu maszyn i urządzeń, np.: frezarek, bębnów do szlifowania, barwienia i lakierowania elementów zabawek drewnianych, kabin lakierniczych, wózków do transportu wewnętrznego. Zobowiązano także zakład do opracowania projektu urządzenia do mechanicznego wypychania zabawek wełną drzewną. Kolejnym krokiem miało być utworzenie do 1965 r. wzorcowni; zatrudnienie plastyka, dwóch projektantów – konstruktorów oraz technologa. Planowano specjalizację tylko w zakresie zabawek i gier z drewna, do czego nigdy nie doszło.

​

W roku 1966 projektantki opracowały 42 nowe wzory. Szczególnym powodzeniem cieszył się kot w butach, a także wielkie hipopotamy, żaby i żółwie, które można było dosiadać, jak koniki. Jak donosiła prasa – nowości dotyczyły także technologii produkcji, co wiązało się z całkowitą zmianą stosowanych surowców. Bawełniane plusze zastąpiono tkaninami sztucznymi z długim włosiem. Również tworzywa sztuczne, takie jak styropian czy pianizol wyeliminowały tradycyjne materiały do wypychania. Dzięki temu zabawki stały się bardziej elastyczne, lżejsze i wytrzymalsze.

​

Podobno zakład opuszczały średnio dwa wagony zabawek dziennie. Zabawki eksportowano do 30 krajów świata, nie tylko europejskich, ale również tak odległych, jak Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Singapur.

​

Dzisiaj trudno powiedzieć czy zmiany były rzeczywiście znaczące, czy istniały tylko w artykułach propagandowych gazet. Wszak byli też dziennikarze, którzy wówczas pisali o różnych problemach zakładów, np. o skandalicznych warunkach pracy w oddziale w Sokołowie Podlaskim. W ciemnym, zimnym baraku – ruderze bez bieżącej wody i toalet – pracowało na dwie zmiany 67 kobiet. Tymczasem obok, na placu budowy zakładu dla sokołowskiej filii, przez kilka lat nic się nie działo. Ostatecznie załoga przeprowadziła się do nowego budynku dopiero w 1969 r., kiedy inwestycja została zakończona.

​

Wytwórni w Siedlcach nie ominęły też problemy związane z brakiem surowców. Szwedzki kontrahent, chcąc mieć produkty odpowiedniej jakości, dostarczał mongolskie i australijskie futra na zabawki. Proponował też wyposażenie fabryki w nowoczesne maszyny, w zamian za gotowe towary – jednak nigdy do tego nie doszło. Jednostki nadrzędne – w tym przypadku przemysłu terenowego, gdzie były zrzeszone siedleckie zakłady – miały inną wizję przyszłości tego przedsiębiorstwa.

​

Już nie wspominano o wyspecjalizowaniu produkcji wytwórni jedynie w zabawki z drewna. Pod koniec lat 60. snuto plany utworzenie zagłębia zabawkarskiego – Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Terenowego, którego głównym ośrodkiem byłyby właśnie zakłady w Siedlcach – tam miały znajdować się: centralna wzorcownia zabawek z tkanin, pracownia prototypów, biuro konstrukcyjne oraz placówka naukowa.

​

Produkcję roczną o wartości 100 mln zł zamierzano realizować w Siedlcach i ośmiu zakładach filialnych w okolicy, które miały zatrudniać łącznie 2 000 osób. Biorąc pod uwagę, że zakłady siedleckie wraz z filiami zatrudniały wówczas 800 osób, z czego niemal 300 w systemie pracy nakładczej, wizje ich rozbudowy były mocno na wyrost.

Plany te pozostały jedynie na papierze, fabryka nowoczesnych zachodnich maszyn nie dostała, a większość prac produkcyjnych wykonywanych jeszcze w 1972 można by określić, jako „hand made”, co oznacza, że w byłym młynie Lewina przez kolejne lata nadal wypychano ręcznie wełną drzewną misie, lwy, pieski i inne zwierzęta, choć niektóre uszyte z zagranicznych futer.

​

1972 był rokiem znaczących zmian w przemyśle zabawkarskim. Podjęto decyzję o przebranżowieniu Zakładów Przemysłowych „Ruch” w Kobyłce i przeniesieniu tamtejszej produkcji zabawek i modeli z tworzyw sztucznych do zakładów w Siedlcach.

​

Rozpoczęła się kompleksowa, tym razem już realna, reorganizacja Siedleckich Zakładów Zabawkarskich Przemysłu Terenowego. Głównym profilem produkcji miało być wytwórstwo zabawek z termoplastycznych tworzyw sztucznych. Sukcesywnie przenoszono z Kobyłki do Siedlec materiały, półprodukty, matryce oraz wyposażenie i maszyny – na miejsce wydziałów zabawek dotychczas produkowanych. Z kolei własne maszyny, urządzenia, surowce przekazano „po sąsiedzku” do spółdzielni ‘Miś” z Siedlec. „Miś” przejął oddziały zabawek tekstylnych i futerkowych wraz z zamówieniami szwedzkiego kontrahenta dostarczającego futra i skóry, a także trzema zakładami filialnymi – w Mordach, Łosicach i Sarnakach. Również część załogi przeszła do „Misia”, a drzewiarze znaleźli zatrudnienie w zakładach meblarskich. Pozostałe filie Siedleckich Zakładów Zabawkarskich – w Kosowie Lackim, Sterdyni Sokołowie Podlaskim i Węgrowie – nadal miały produkować zabawki wypychane.

​

Wydaje się, że przebranżowienie, które propagandowa prasa przedstawiała jako szansę dla przedsiębiorstwa i załogi, w praktyce było dość problematyczne. Pomieszczenia wymagały adaptacji pod nowe urządzenia, głównie wtryskarki. W dodatku okazało się, że sukcesywnie przejmowany park maszynowy z Kobyłki jest zużyty, podobnie, jak formy do wytłaczania zabawek. Trudności w pierwszym roku reorganizacji dotyczyły też braku odpowiedniego oprzyrządowania, a nawet opakowań. Przede wszystkim w siedleckich zakładach było zbyt mało pracowników technicznych, wykwalifikowanych frezerów, tokarzy, ślusarzy. W związku z nowego typu produkcją konieczna była też rozbudowa zakładu, a nie mogąc znaleźć wykonawcy, „własnymi siłami” wybudowano nową halę produkcyjną i magazyny.

​

W 1974 r. zmieniona została nazwa wytwórni na Podlaskie Zakłady Wytwórcze Przemysłu Terenowego, a po likwidacji przemysłu terenowego, przedsiębiorstwo zostało zrzeszone w Krajowym Związku Spółdzielni Zabawkarskich pod nazwą Podlaskie Zakłady Wytwórcze – Zakład Krajowego Związku Spółdzielni Zabawkarskich – co jest istotne dla datowania wyrobów, gdyż sygnowano je PZWPT, następnie PZW.

​

W Siedlcach powstawały tysiące sztuk miniatur aut, wśród nich m.in. autobusy Sanok i Jelcz, auta osobowe – Syrena, Warszawa, Polonez. Rozwijała się także produkcja modeli latających i pływających – śmigłowców, szybowców, samolotów, statków czy okrętów. Montowano je na pierwszym piętrze dawnego młyna Lewina, gdzie trzydzieści kobiet sklejało części zabawek. Produkowano także modele do samodzielnego sklejania. Podobnie, jak w Kobyłce, w siedleckich zakładach powstawały też plastikowe foremki do piasku, układanki, przybory toaletowe i szkolne.

​

Pod koniec lat 70. i w latach 80. produkcję dostosowywano do możliwości zdobycia materiałów, a wiadomo, że wówczas brakowało wszystkiego. I tak, z surowców otrzymanych od kooperantów – produkowano części dla Zakładów Radiowych im. Kasprzaka i hut szkła.

​

Jak wcześniej wspominaliśmy, w czterech oddziałach filialnych zachowano produkcję zabawek z tkanin, toteż kiedy udało się zakupić 15 tys metrów tkaniny w kratę – do sklepów trafiły przytulanki w kraciastych ubrankach. Zaś w głównym dziale zabawek z tworzyw, zamiast dużych aut, produkowano większe ilości mniejszych, co pozwalało zaoszczędzić tworzywa, choć było bardziej pracochłonne. Zresztą załoga i tak miała przestoje, a obsługa specjalistycznych maszyn była kierowana do innych czynności, np. pakowania. Kiedy brakowało kleju „technologowie opracowali nowy sposób łączenia elementów zabawek – bez kleju – tzw. zatrzaskowo- kołkowy.” Stosowano także surowce odpadowe – co odbiło się na jakości i typie asortymentu, gdyż na modele redukcyjne, potrzebny był plastik w dobrym gatunku, tymczasem regenerowane tworzywa nadawały się co najwyżej na nieskomplikowane zabawki do piasku.

​

Problemy były nie tylko z dostawami surowców, ale i oprzyrządowaniem – w narzędziowni ośmiu pracowników regenerowało stare formy na zabawki. W tej sytuacji zrozumiałe jest pogorszenie się jakości wyrobów, co dzisiaj skrzętnie odnotowują kolekcjonerzy modeli redukcyjnych.

​

Mimo piętrzących się trudności, w zakładach starano się podążać za nowymi trendami. Wprowadzono do produkcji zabawki wzorowane na słynnych duńskich zestawach Lego. W 1985 r. z nowej serii „Ogród dziecięcy” oferowano dwa zestawy – domek z pięcioosobową rodziną oraz komplet składający się z huśtawki i zjeżdżalni.

​

Rokiem przełomowym dla wytwórni był 1986, gdyż zaczęto wówczas wytwarzać mikrosilniczki do zabawek. Przygotowania do wprowadzenia tej produkcji trwały rok i wiązano z nią duże nadzieje, zwłaszcza, że siedleckie zakłady były jedynym polskim producentem takich urządzeń. Dwa trzynastoosobowe zespoły mogły wyprodukować dziennie ok. 2500 silniczków. Komisja oceny zabawek zatwierdziła do produkcji statek z napędem na baterie, przyjęto także projekt pojazdu mechanicznego „Saturn”. Niestety, dzisiaj już brak danych, jak rozwijała się ta produkcja, raczej niezbyt dobrze, skoro zatrudnienie spadało, a firma wciąż miała przestoje.

​

W kolejnych latach zakłady próbowały radzić sobie na rynku, jednak konkurencja była ogromna. W czasach PRL w Polsce działało kilkunastu dużych wytwórców zabawek, a w II połowie lat 90. około trzystu, w samych Siedlcach zaś pięć. W dodatku, jak wiadomo, nastąpił zalew tanich azjatyckich zabawek, co spowodowało bankructwo wielu polskich firm.

​

Choć siedleckie zakłady wkroczyły w XXI wiek, nie przetrwały. W 2006 r. ogłosiły upadłość, dwa lata później zostały zlikwidowane.

​

A młyn Lewina? Budynek nadal istnieje. W zabudowaniach dawnych Zakładów pod adresem 10 Lutego 15 funkcjonuje dziś specjalistyczna przychodnia. Z pięcioosobowej rodziny Lewinów wojnę przeżyła tylko najstarsza córka. Nie wiemy czy znaleziono odpowiednie miejsce dla fragmentów Tory, zdjętych ze ściany domu przy Asłanowicza. Może komuś z Państwa uda się odnaleźć zakończenie tej niezwykłej historii.

​

Opracowanie tekstu: Alicja Sztylko

​

 

Tekst został napisany na podstawie źródeł archiwalnych, prasy, wydawnictw branżowych. Wykorzystano informacje z filmu "Dom przy Asłanowicza", TVP Historia.

 

Pani Katarzynie Dmowskiej z Czytelni Regionalnej Miejska Biblioteka Publiczna w Siedlcach najserdeczniej dziękujemy za wyszukanie i udostępnienie materiałów, dotyczących siedleckich wytwórni zabawek.

​