WYTWÓRNIE MAZOWIECKIE  

​

fotografie eksponatów i archiwaliów ze zbiorów Muzeum Domków Lalek, Gier i Zabawek, zdjęcie z lwem- dzięki uprzejmości Anety Kądrowskiej

​

 

Zanim powstała obwodnica na drodze ekspresowej S7, odcinek trasy między Warszawą a Radomiem prowadził przez charakterystyczny most na Pilicy i samo miasto. Czteroprzęsłowy żelbetowy most o długości 250 m wybudowany w latach 30. według projektu prof. Wacława Straszyńskiego stał się symbolem Białobrzegów. Pisali o nim polscy literaci, m.in. Jarosław Iwaszkiewicz, Stanisław Dygat, Agnieszka Osiecka. Wielu podróżujących zatrzymywało się w Białobrzegach na posiłek w kultowej restauracji „Dzik”, czy choćby na słynne lody.

​

W 1973 r. w Białobrzegach rozpoczęto produkcję zabawek w nowo powstałych Zakładach Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych, mieszczących się przy ul. Żeromskiego 88. Adres pozostał ten sam przez cały okres działalności zakładów, za to kilkakrotnie zmieniały się jednostki nadrzędne, co było powszechną praktyką w czasach gospodarki odgórnie sterowanej. I tak, białobrzeska wytwórnia funkcjonowała początkowo w ramach Zjednoczenia Przemysłu Terenowego, następnie została przejęta przez „Pollenę”, z kolei w latach 80. działała zrzeszona w Krajowym Związku Spółdzielni Zabawkarskich w Kielcach, a jednostką nadrzędną był wówczas Centralny Związek Spółdzielczości Pracy w Warszawie. Wraz ze zmieniającymi się strukturami zależności zmieniono nazwę firmy na „Zakład Produkcji Zabawek w Białobrzegach”, co trafniej wskazywało na profil produkcji, gdyż właściwie od początku istnienia zakładu głównym asortymentem jaki w nim produkowano pozostawały zabawki. Dodatkowo wytwarzano w ZPZ także drobne elementy z tworzyw sztucznych, np. opakowania do kosmetyków, rączki do żelazek i różne inne elementy, głównie na potrzeby fabryk w Warszawie, Nowej Dębie, Radomiu, Pionkach, Puławach i Starachowicach.

​

Na początku działalności zakład zatrudniał prawie 200 osób, a dziesięć lat później 171, z czego tylko 44 mężczyzn. Praca odbywała się na trzy zmiany w systemie stacjonarnym. Warunki mimo doskwierającej ciasnoty – zarówno w hali produkcyjnej, jak i na zapleczu socjalnym – były jednak stosunkowo dobre, a infrastruktura zaskakująco nowoczesna i „pro-ekologiczna”. Załoga, którą w większości stanowiły kobiety, mogła korzystać z łazienek wyposażonych w prysznice, co nie było wówczas powszechnie dostępnym „dobrem” w miejscach pracy. Białobrzeski zakład miał własną kotłownię, a także własne ujęcie wody. Co ciekawe – z wody korzystano w obiegu zamkniętym, dbając o środowisko i nie zatruwając pobliskiej rzeki Pilicy. W latach 80. planowano wprowadzenie sytemu pracy chałupniczej, a przede wszystkim rozbudowę i modernizację zakładu. Planów nigdy nie zrealizowano.

​

Podstawowym surowcem do produkcji zabawek były tworzywa sztuczne, jednak te przydzielone odgórnie pokrywały zaledwie około 30 % zamówień, toteż, jak mówił w 1984 r. w wywiadzie prasowym, wieloletni dyrektor zakładu, mgr inż. Józef Majewski, surowce wtórne zdobywano różnymi sposobami, wprowadzając do ponownego obiegu zużyte opakowania na napoje, pojemniki na pieczywo, beczki. Były one segregowane, mielone w bębnie, barwione i wykorzystywane do produkcji na wtryskarkach. Zdarzało się też, że z braku surowca, aby zakład dalej funkcjonował, sięgano zastępczo po inne materiały, czyli drewno i metal. Mimo trudności z zaopatrzeniem, wzrastała wydajność pracy i wielkość produkcji. Na przełomie lat 70/80 produkcja roczna wynosiła średnio aż 1,5 mln sztuk zabawek, a w kolejnych latach była jeszcze większa, mimo mniejszej liczby zatrudnionych.

​

W Białobrzegach powstawały zabawki przeznaczone dla różnych grup wiekowych. W ofercie dla najmłodszych były komplety do piasku, małe zwierzęta odlewane z jednolitej masy, a także lekkie, puste wewnątrz, kolorowe misie i króliki typu „zezolek”. Wytwarzano także lwy i hipopotamy, ale nic nie wiadomo o nich bliżej, poza tym, że zmontowanym już lwom często odpadały głowy. Jak stwierdzono, przyczyną była wadliwa forma, której nie dało się poprawić.

​

Dużą grupę produkowanego asortymentu stanowiły różne modele aut ciężarowych: betoniarki, cysterny, dźwigi, cementowozy, wywrotki, spychacze, ładowarki. Montowano je na takich samych podwoziach, aby maksymalnie wykorzystać posiadane formy i zainstalowane urządzenia. Auta produkowano w różnych wielkościach, od malutkich kilkucentymetrowych, aż do pokaźnej wielkości ciężarówek. Niektóre miały ładunek – sześć szarych lub kolorowych beczek. Wytwarzano także samoloty z obrotowym śmigłem oraz zabawki do zabawy w wodzie – okręty, statki i motorówki.

​

Z metalu lub drewna wytwarzano małe samolociki z wyrzutnią oraz tory zręcznościowe, specjalnie zaprojektowane dla dzieci z wadami rąk. Kolejną grupą asortymentową były różnego typu układanki.

​

W połowie lat 80. wprowadzono do produkcji nowe modele zabawek zmechanizowanych, dzięki kooperacji z zakładami w Siedlcach i Kielcach, które wytwarzały mechanizmy sprężynowe, napędy inercyjne oraz silniczki. Te różnego typu mechanizmy montowano w motorówkach, wyścigówkach, samochodach ciężarowych. W 1986 r. pojawiła się nowa seria mechanicznych zabawek z polistyrenu –„Artykuły gospodarstwa domowego”. Oferowano m.in. odkurzacze wyposażone w silniczek uruchamiany za pomocą baterii. W skali roku produkowano ich średnio 10 tys. sztuk, sprzedawano w cenie 800 zł/szt. Inną popularną zabawką AGD był mikser z napędem sprężynowo – naciągowym, dostępny w cenie 600 zł. W skład serii wchodziła jeszcze wirówka, a być może także pralka. Niestety, nowe typy zabawek były często reklamowane przez użytkowników z powodu psujących się mechanizmów. Jednak, jak zapisano w protokołach pokontrolnych, „dla dobra dalszej współpracy” nie stosowano kar umownych w stosunku do rzeczonych kooperantów.

​

Zabawki mechaniczne miały opakowania jednostkowe – tekturowe pudełka, natomiast pozostały asortyment – woreczki foliowe i opakowania zbiorcze. Sprzedawano je do odbiorców w całej Polsce poprzez Wojewódzkie Przedsiębiorstwa Handlu Wewnętrznego oraz sieci Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”.

Wprawdzie istnieją źródła archiwalne o zakładach w Białobrzegach, ale są one bardzo niekompletne, a większa część dokumentów została zniszczona. Przykładowo, w spisie akt przekazanych w latach 70. do radomskiego archiwum widnieje m.in. pozycja „wyroby gotowe”, niestety ta część akt właściwie nie zachowała się, toteż informacji o modelach zabawek z białobrzeskich zakładów dostarczają głównie zdjęcia z epoki oraz zachowane oryginalne opakowania i metki.

​

Dzisiaj wiedza o zabawkach z Białobrzegów jest raczej niewielka; nie ma wzmianek o nich w literaturze tematu, a i kolekcjonerzy nie chwalą się nimi na blogach czy w grupach internetowych. Może wynika to z powodu ich dyskusyjnej atrakcyjności oraz kiepskiej jakości i „siermiężności” wykonania, a może z powodu trudności z identyfikacją, gdyż zabawki nie były sygnowane. W każdym razie można przypuszczać, iż zabawek z tej wytwórni przetrwało całkiem sporo – gdzieś ukrytych „na strychach” – biorąc pod uwagę, że sprzedawano je głównie na rynek krajowy, a wielkość produkcji była imponująca.

​

Prowadząc badania do niniejszej publikacji doszliśmy do frapującej konkluzji. Wygląda na to, że nie tylko wśród kolekcjonerów ale i w samych Białobrzegach nie przetrwała pamięć ani o zakładzie, ani o produkowanych tam zabawkach…
 

Opracowanie tekstu: Alicja Sztylko

​

 

Tekst opracowany na podstawie materiałów archiwalnych z zasobów Archiwum Państwowego w Radomiu oraz artykułów prasowych.

​

Podziękowania za pomoc w poszukiwaniach informacji, dla administratorów grupy Białobrzegi i okolice - reaguj / wspieraj / informuj oraz dla Pani Anety Cybulskiej z Urząd Miasta i Gminy w Białobrzegach.

​

​