WYTWÓRNIE WARSZAWSKIE  

fotografie eksponatów ze zbiorów Marka Sosenki  - Fundacja Zbiory Rodziny Sosenków.

 

Określenie slojd pochodzi od szwedzkiego wyrazu oznaczającego biegłość, zręczność, a przyjęło się jako nazwa zajęć z materiałami takimi jak drewno, metal, wiklina, tektura, włóczka czy tkanina. Metoda slojdu powstała w XIX wieku w Danii, a została udoskonalona i spopularyzowana w Szwecji, gdzie wykształcono kilka tysięcy nauczycieli z ponad trzydziestu krajów. Ci z kolei, w różnych regionach świata, propagowali edukację poprzez poznawanie podstaw rękodzieła i rzemiosła. Slojd w założeniu miał zachęcać dzieci do poznawczo-praktycznej aktywności, nauczyć planowania, projektowania i pracowitości oraz rozwijać ich zdolności manualne.

 

Zestawy zabawek i przyrządów do zajęć freblowskich oraz slojdu, a także gry towarzyskie, zaczął wytwarzać w 1901 roku Zygmunt Tietz, właściciel zakładu introligatorskiego otworzonego pięć lat wcześniej w Warszawie. Jego zabawki i gry, tworzone w zgodzie z modnymi wówczas teoriami pedagogicznymi, szybko zdobyły rynki zbytu. Do kanonu tego typu zabawek należały wszelkie zestawy do nauki rękodzieła i majsterkowania oraz łamigłówki i układanki.

 

Tietz rozwinął produkcję z takim rezultatem, że w ciągu kilku lat wyrugował zupełnie wyroby ryskiej fabryki „Firecke et Leutke”, która do tego czasu zasilała rynek Rosji i b. Kongresówki – jak dowiadujemy się z artykułu przybliżającego historię firmy Tietza, zamieszczonego w 1929 roku w Gazecie Handlowej.

.

W 1910 roku Zygmunt Tietz kupił, niedziałającą po śmierci właściciela, Pierwszą w kraju Fabrykę Zabawek i Lalek Wacława Kietlińskiego, która mieściła się w podwarszawskich Sielcach, za Rogatką Belwederską. Zabawki Kietlińskiego – blaszane domy, wozy z konikami, żołnierzyki, fortece, lalki – miały renomę i były nagradzane medalami na wystawach. Po kupieniu tej firmy Tietz znacznie rozszerzył asortyment o wzory Kietlińskiego, produkował je i z powodzeniem sprzedawał, jak inne zabawki, głównie na rynku rosyjskim.

 

Rozkwit Wytwórni Zabawek Blaszanych i Gier Towarzyskich ZYGMUNTA TIETZA zatrzymał się wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej. Tietz poniósł duże straty – nie odzyskał należności za wysłane do Rosji towary, a dotychczasowe kontakty handlowe zostały utracone. Przedsiębiorcy nie zabrakło determinacji, aby ratować swój dorobek. Zdołał zachować wyposażenie fabryki, mimo że chcieli je wywieźć najpierw Rosjanie, a następnie Niemcy.

Z wielkim trudem udało się uniknąć przymusowej ewakuacji na Wschód. Z chwilą wkroczenia Niemców p. Tietz musiał zużyć wiele energii i pomysłowości, aby uratować maszyny i narzędzia; mianowicie – ukrył je, a w zamian za nie dostarczył Niemcom nabyte specjalnie w tym celu odpadki metali – jak czytamy w wyżej wspomnianym artykule.

 

Po zakończeniu wojny, w odrodzonej Rzeczypospolitej były problemy z zaopatrzeniem we wszelkie surowce. W fabryce Tietza radzono sobie, wytwarzając przez kilka lat blaszane zabawki ze zbędnych puszek po artykułach spożywczych. Na marginesie dodamy, że tę samą metodę z powodzeniem stosowali producenci zabawek trzydzieści lat później, po drugiej wojnie światowej, we wczesnych latach PRL.

 

W latach 20. Tietz reklamował swoją firmę w prasie, jako najstarszą i największą w Polsce wytwórnię, która jako jedyna produkuje zabawki przez cały rok bez przerw i oferuje 400 różnych modeli. Faktem jest, że dla wielu producentów zabawki były asortymentem dodatkowym, wytwarzanym głównie w sezonie jesienno-zimowym, gdyż przed Gwiazdką był na nie największy popyt.

 

Niestety, brak danych z tamtego okresu dotyczących fabryki Tietza, stanu zatrudnienia, wielkości produkcji, itd. Wiadomo jedynie, że miała siedzibę w Śródmieściu, przy ulicy Kopernika 44. Kupiec. Najstarszy Tygodnik Kupiecko-Przemysłowy w Polsce, omawiając w 1928 roku stan zabawkarstwa polskiego, wymieniał wytwórnię Tietza wśród kilkunastu znaczących i najlepiej rozwijających się firm zabawkarskich w II RP.

 

Wiele zabawek w tej fabryce produkowano z blachy lub metalu. W 1935 roku Tietz zastrzegł w Urzędzie Patentowym wzór kolejki linowej, ale nie zachował się jej opis. Możemy więc jedynie zgadywać jak wyglądała ta i inne blaszane zabawki wytwórni Tietza.

 

Dzięki pojedynczym, zachowanym do dzisiaj egzemplarzom, więcej natomiast wiadomo na temat kilku gier planszowych z tej wytwórni. Sygnowano je znakiem fabrycznym – okręgiem z literami ZT/W wewnątrz. Grafikę projektował Wacław Perkowski. Jego autorstwa są też kolorowe ilustracje zarówno na opakowaniach, jak i na planszach.

 

Wesoła Drabinka to typowa gra w wyścigi dla 2-6 osób. Plansza została podzielona na 96 równej wielkości pól, po których uczestnicy gry przesuwali pionki. W zestawie nie było kostki do gry. Kolejność wyznaczano przy pomocy specjalnych kart, zaś liczbę pól do pokonania wskazywała losowo obracana strzałka na tarczy z numerami. Należało przejść wszystkie pola, aby dotrzeć do mety i wspiąć się na lukrowany domek, a raczej na jego dach z pierników – taki obrazek umieszczono na opakowaniu gry. Grafik nawiązał do znanego motywu piernikowej chatki z baśni o Jasiu i Małgosi, ale w tej grze domek był upersonifikowany i przyjazny, a uczestnicy zabawy mogli otrzymać wcześniej przygotowane nagrody – słodkie smakołyki, jak zasugerowano w opisie. Zwycięzcy zdobywali tytuły: za miejsce pierwsze – Asa Czekoladowego, za drugie – Asa Lukrowego, a za trzecie – Asa Cukrowego.

 

Instrukcja gry jest nietypowa, bo wierszowana, co dodatkowo podnosi atrakcyjność Wesołej Drabinki, a ponadto taki sposób przybliżenia zasad ułatwia ich zapamiętanie i zachęca do uczenia się wierszyków na pamięć. Uczestników gry spotykają różne przygody, a rymowane strofki instrukcji podpowiadają kolejne ruchy na planszy. Jeśli na przykład pionek któregoś z graczy zatrzyma się na polu 31, to: Nic mu zawód srogi/lubi strome drogi/sunie po drabinie/będzie przy kominie! – co oznacza, że pionek z pola 31 przechodzi na pole 74. Oczywiście, zdarzają się też momenty mniej sprzyjające graczowi, gdy należy rozpoczynać grę niemal od początku, np. pionek z pola nr 80 trzeba przesunąć na pole nr 3 zgodnie z instrukcją: Po krawędzi leci/aż na numer trzeci/bo zmylił drabinę/choć miał pewną minę! Co zastanawiające, na planszy rozmieszczono rysunki przedstawiające dwunastu chłopców, nie ma ani jednej dziewczynki.

 

Za to na ilustracjach gry Rikszą po Warszawie – również autorstwa W. Perkowskiego –  dziewczynki dominują. Ta gra stanowi swego rodzaju zagadkę, trudno bowiem określić czas jej produkcji, biorąc pod uwagę grafikę i treść objaśnień do gry. Tytuł oraz obrazki przedstawiające osobowe riksze rowerowe sugerują, że została wydana po 1940 roku, kiedy w okupowanej Warszawie tego typu riksze stały się popularnym środkiem transportu. Gra polega na „wyścigu” rikszami po ulicach miasta. Trasa z polami zaznaczonymi w różnych kolorach została nadrukowana na grafikę, przedstawiającą fragment Śródmieścia Warszawy z Pałacem Saskim, wysadzonym przez Niemców w grudniu 1944 roku. Sposób poruszania się pionkami po planszy wyjaśniają szczegółowe Przepisy gry.

 

W zachowanym egzemplarzu gry Rikszą po Warszawie, oprócz typowej instrukcji, mamy dodatkowe objaśnienia do gry – kilka zdań wprowadzających i wierszyk autorstwa znanego przed wojną dziennikarza i literata – Juliana Podoskiego. Przystępnym dla kilkulatków, prostym językiem, Podoski mówi o czasach okupacji w czasie przeszłym: Srożyło się szwabisko w Warszawie. Usiłował zgnębić ją…, natomiast rymowanka przedstawia bohaterkę i cel gry:

W cichym smutku /czy wesoło/objedziemy/miasto wkoło. Nim Warszawę/gród nasz święty/szwab nam spali/wróg przeklęty. Te strofki wyjaśniają, iż Warszawa została zniszczona, spalona, a gra jest nostalgiczną wycieczką w przeszłość, zapoznającą dzieci z nieistniejącymi już zabytkowymi budowlami.

 

Tak więc, naszym zdaniem, najbardziej prawdopodobna jest hipoteza, iż gra Rikszą po Warszawie, wydana w latach 1940-1944, została zaprojektowana i wyprodukowana tylko z Przepisami gry, natomiast egzemplarz, który przedstawiamy, wydano już po zakończeniu drugiej wojny światowej, z dopisanym przez Podoskiego wstępem – objaśnieniami i wierszykiem.

.

Dalszą częścią naszej szarady związanej z tą grą jest pytanie, kto po 1945 roku wydał Rikszą po Warszawie z logo wytwórni Tietza, ale bez informacji o producencie. Być może przyczynił się do tego Julian Podoski, który w czasie okupacji pracował jako majster w wytwórni gier i zabawek, zapewne Tietza, natomiast po wojnie został naczelnikiem Wydziału Prasy i Propagandy Ministerstwa Przemysłu i Handlu, a następnie sekretarzem wydawnictw w Ministerstwie Handlu Wewnętrznego.

 

Określenie kontekstu powstania i wydania tej gry okazało się prawdziwą łamigłówką. Notabene miłośnikiem wszelkich łamigłówek był nasz bohater, Zygmunt Tietz, miał bowiem pasjonujące hobby; rozwiązywał szarady, krzyżówki, rebusy, a także sam je układał i publikował w wielu czasopismach. Od 1929 roku, jako prezes zarządu Klubu Szaradzistów, wykazał się aktywnością i energią w działaniu, porządkując finanse, pozyskując nowych członków, organizując życie towarzyskie, itd., o czym napisano w broszurze wydanej z okazji dziesięciolecia tego klubu.

 

Z pewnością Tietz był człowiekiem z zacięciem społecznikowskim, szanowanym i godnym zaufania. Do 1939roku pełnił funkcję prezesa Polskiego Związku Przemysłu Zabawkarskiego – pierwszego tego typu związku w Polsce, który został utworzony w 1930 roku i miał siedzibę w Warszawie przy ulicy Szerokiej 4.

 

Wytwórnia zabawek Tietza najprawdopodobniej nieco podupadła w drugiej połowie lat 30. Nie udało się rozwinąć eksportu, pojawiły się problemy ze zbytem zabawek. W 1937 roku właściciel deklarował, że zatrudnia tylko jednego urzędnika i 1-10 robotników. Od 1939 roku firma działała pod nowym adresem – na Dobrej 27. Prawdopodobnie była czynna także w czasie okupacji.

 

Wytwórnia Zabawek Blaszanych i Gier Towarzyskich Zygmunta Tietza istniała w Warszawie przez ponad 40 lat. Przetrwała pierwszą wojnę światową, ale podczas drugiej wojny budynki, w których się mieściła zostały zniszczone, a w 1944 roku zmarł jej właściciel.

 

Termin slojd dawno został zastąpiony rodzimą nazwą: zajęcia praktyczno-techniczne, natomiast przedszkola freblowskie działają do dziś.

 

​

 

​

​